TẤM CÁM
A- MỤC TIÊU BÀI HỌC
Qua bài học, HS phải đạt được :
- Kiến thức :
– Hiểu được cuộc đấu tranh quyết liệt giữa thiện và ác, sức trỗi dậy mãnh liệt của con người trước sự vùi dập của kẻ ác, qua đó thấy được mơ ước và sự khẳng định của nhân dân về chiến thắng của cái thiện trước cái ác, “ác giả ác báo”.
– Thấy được đặc sắc nghệ thuật của truyện (sự chuyển biến của hình tượng nhân vật Tấm) và một số đặc trưng chung của truyện cổ tích thần kỳ (yếu tố kỳ ảo, kết cấu)
- Kỹ năng :
– Tóm tắt tác phẩm tự sự.
– Phân tích truyện cổ tích thần kì theo đặc trưng thể loại.
- Thái độ :
– Có niềm tin vào sự chiến thắng của cái thiện, điều chính nghĩa trong cuộc sống trước cái ái, cái phi nghĩa.
– Không khuất phục, lùi bước trước cái ác, cái xấu. Đấu tranh đến cùng (như cô Tấm) để loại bỏ cái ác ra khỏi đời sống xã hội.
B- CHUẨN BỊ BÀI HỌC
- Giáo viên
1.1. Dự kiến BP tổ chức HS hoạt động cảm thụ tác phẩm
– Tạo tâm thế tiếp nhận cho HS bằng việc tổ chức học sinh thâm nhập thế giới cổ tích kết hợp với tái thuật và tái thuật sáng tạo cốt truyện.
– Định hướng HS phân tích, cắt nghĩa và khái quát hóa bằng BP đàm thoại gợi mở, thảo luận nhóm, nêu vấn đề.
– Tổ chức HS tự bộc lộ, tự nhận thức bằng các hoạt động liên hệ đời sống, các bài tập trắc nghiệm và tự luận.
1.2. Phương tiện
– SGK Ngữ văn 10.
– Hệ thống máy tính, máy chiếu (projector), các trang giáo án điện tử.
- Học sinh
– Đọc lại bài Khái quát văn học dân gian và tìm hiểu Tiểu dẫn để nắm được những nét chính về thể loại truyện cổ tích và cổ tích thần kì.
– Phân tích tác phẩm theo hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài và câu hỏi do giáo viên yêu cầu bổ sung.
C- HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC
Hoạt động 1. Tạo tâm thế tiếp nhận cho học sinh,
bước đầu thâm nhập vào “thế giới cổ tích” của câu chuyện
GV tổ chức cho HS tiếp cận và thâm nhập vào “thế giới cổ tích” của câu chuyện kể bằng cách thức giao tiếp đặc thù phôncơlo là một nhiệm vụ hết sức quan trọng trong dạy học tác phẩm văn học dân gian. Chỉ khi nào HS thực sự sống với cái thế giới ấy, thế giới của “những ảo giác êm đềm” (M.Gorki) thì HS mới có được những rung động thẩm mỹ, những thích thú đối với bản thân câu chuyện. Chính vì thế, trong hoạt động này, người GV phải tìm mọi cách tạo dựng môi trường, không khí cổ tích.
GV : Gợi HS nhớ lại hoặc tưởng tượng khung cảnh của buổi kể chuyện cổ tích (Thông thường, vào các buổi tối, nhất là trước khi đi ngủ, cha mẹ hay ông bà kể những câu chuyện cổ tích cho các con, cháu nghe. Đó có thể là khi các cháu quây quanh bà bên bếp lửa giữa những ngày đông giá, cũng có khi bé nằm trọn trong vòng tay của bà, mẹ… để nghe những câu chuyện bao giờ cũng bắt đầu bằng 04 chữ quen thuộc : Ngày xửa, ngày xưa…)
GV : Gọi HS có khả năng đọc diễn cảm tốt đọc câu chuyện. Lưu ý : giọng đọc thâm trầm, nhẹ nhàng, thay đổi ngữ điệu theo các diễn biến của câu chuyện.
HS : Đọc.
GV : Để giúp HS tiếp tục tiến vào “thể giới cổ tích” đồng thời nắm chắc những tình tiết chính của câu chuyện chuẩn bị cho hoạt động đọc hiểu, GV gọi 01 HS có năng khiếu kể chuyện đã được GV hướng dẫn trước kể (diễn cảm) tóm tắt câu chuyện Tấm Cám. Khi kể tóm tắt, GV hướng dẫn HS bám sát các sự kiện của nhân vật chính là cô Tấm.
HS : (kể diễn cảm). Có thể bám sát các ý chính sau :
+ Ngày xửa, ngày xưa có cô Tấm hiền lành, xinh đẹp, mồ côi cha mẹ từ nhỏ, phải sống với dì ghẻ và cô em cùng bố khác mẹ tên là Cám.
+ Tấm luôn luôn bị mẹ con Cám ghen ghét và ngược đãi. Một lần đi hớt tép, Tấm bị Cám lừa trút hết giỏ tép. Biết Tấm nuôi cá Bống, mẹ con Cám đã lừa Tấm giết chết cá Bống. Ngày hội, dì ghẻ trộn gạo lẫn thóc bắt Tấm phải ở nhà nhặt xong mới được đi xem. Mỗi lần mẹ con Cám gây chuyện ngược đãi đau khổ, Tấm đều được Bụt hiện lên an ủi, giúp đỡ. Bụt bảo Tấm nuôi con cá Bống cho có bạn. Bụt bảo Tấm chôn xương cá Bống để đến ngày hội Tấm có quần áo, giày đẹp đi chơi hội. Bụt sai chim sẻ nhặt giúp Tấm mớ gạo trộn lẫn thóc.
+ Tấm đi xem hội, đến chỗ lội, đánh rơi một chiếc giày xuống nước. Nhờ chiếc giày đánh rơi Tấm được vua biết đến và lấy làm vợ.
+ Tấm về giỗ cha. Mẹ con Cám đã lập mưu giết chết Tấm rồi đưa Cám vào thế chân Tấm.
+ Tấm chết đi hoá thành chim vàng anh. Chim vàng anh bị Cám giết lại hóa thành cây xoan đào. Khi Cám chặt cây xoan đào đóng thành khung cửi thì mỗi khi dệt cửi, con ác bằng gỗ trên khung cửi lại kêu “Cót ca cót két. Lấy tranh chồng chị. Chị khoét mắt ra”. Cám đốt khung cửi đổ tro ở nơi xa, từ đống tro mọc lên một cây thị lớn, chỉ có một quả. Một bà bán hàng nước được quả thị , mang về nhà.
+ Mỗi khi bà cụ đi vắng, một cô gái – tức là Tấm từ quả thị chui ra quét dọn, nấu ăn giúp bà cụ.
+ Một hôm, vua đi chơi, ghé vào quán nước của bà cụ. Nhờ miếng trầu vua đã gặp lại Tấm và đưa Tấm về cung.
+ Tấm trở lại hạnh phúc bên vua còn mẹ con Cám phải trả giá một cách đích đáng : Cám bị dội nước sôi chết. Thấy Cám chết, mụ dì ghẻ cũng lăn đùng ra chết.
Hoạt động 2 : Phân tích, cắt nghĩa văn bản
- Mâu thuẫn, xung đột giữa Tấm và mẹ con Cám
1.1. Diễn biến và chiều hướng của mâu thuẫn
GV : Từ cốt truyện của cổ tích Tấm Cám nhất là qua hệ thống những sự kiện liên tục diễn ra trong cuộc đời cô Tấm như vừa tóm tắt, có thể khẳng định truyện cổ tích Tấm Cám chủ yếu tập trung miêu tả mâu thuẫn giữa các tuyến nhân vật nào ? Tại sao nói mâu thuẫn này phát triển từ thấp đến cao, càng ngày càng căng thẳng trở thành xung đột gay gắt ?
HS :
+ Mâu thuẫn giữa một bên là cô Tấm mồ côi, hiền lành, xinh đẹp với một bên là người dì ghẻ và Cám độc ác, tàn nhẫn.
+ Mâu thuẫn phát triển từ thấp đến cao, trở thành xung đột gay gắt :
– Từ đoạn truyện về “chiếc yếm đỏ” đến đoạn truyện về Tấm xem hội : mâu thuẫn xoay quanh những hơn thua về vật chất, tinh thần, sự ganh ghét của mẹ con Cám nhất là Cám lười nhác, lừa lọc đối với Tấm hiền lành, chăm chỉ. (Cám cướp đoạt trắng trợn công sức lao động và phần thưởng đáng có của Tấm; mẹ con Cám giết chết người bạn duy nhất của Tấm là “con cá bống”; Tấm cũng muốn đi hội nhưng mụ dì ghẻ tìm cách không cho Tấm đi (trộn gạo lẫn thóc bắt Tấm phải ở nhà nhặt xong mới được đi xem). Trong các mâu thuẫn của chặng này, mẹ con Cám mới chỉ tìm mọi cách để ngược đãi, hành hạ Tấm, làm cho Tấm phải khổ sở chứ chưa có hành động tiêu diệt; trong khi đó phản ứng của Tấm, về cơ bản là nhường nhịn, nhận sự thua thiệt về mình, điều duy nhất mà Tấm biết làm sau mỗi lần như thế là khóc.
– Từ đoạn truyện về cái chết của Tấm trở đi : mâu thuẫn đã biến thành xung đột một mất một còn, rất dữ dội, quyết liệt (Tấm thành vợ vua nhưng bị mẹ con Cám sát hại; Tấm hóa thành con chim vàng anh nhưng chim vàng anh bị Cám giết; Tấm lại hóa thành cây xoan đào thì Cám chặt cây xoan đào đóng thành khung cửi; Tấm hiện thân qua tiếng kêu của con ác bằng gỗ trên khung cửi thì Cám đã đốt khung cửi đổ tro ở nơi xa; từ đống tro mọc lên một cây thị lớn, chỉ có một quả, Tấm tái sinh trở về làm vợ vua và lần này không phải là Tấm bị giết mà Cám phải chết, sau đó là cái chết của mẹ Cám).
GV : Qua các giai đoạn phát triển của mâu thuẫn, anh (chị) có nhận xét gì về hai tuyến nhân vật này (mẹ con Cám và Tấm) ?
HS :
+ Tuyến nhân vật đại diện cho cái ác : sự tàn nhẫn độc ác của mẹ con người dì ghẻ muốn chiếm đoạt tất cả những gì thuộc về Tấm, muốn tiêu diệt Tấm đến cùng.
+ Tuyến nhân vật đại diện cho cái thiện : từ sự bị động đến phản ứng yếu ớt, Tấm đã có những phản ứng mạnh mẽ hơn và cuối cùng đã có hành động quyết liệt để bảo vệ mình, trừ diệt cái ác.
1.2. Bản chất và ý nghĩa xã hội của mâu thuẫn
GV : Mâu thuẫn giữa Tấm và mẹ con Cám phản ánh những mối xung đột nào trong gia đình, xã hội ? Qua cái kết của câu chuyện, hãy cho biết hướng giải quyết xung đột xã hội của nhân dân trong cổ tích và ước mơ đẹp đẽ mà tác giả dân gian gửi gắm trong câu chuyện ?
HS :
+ Mâu thuẫn và xung đột trong truyện Tấm Cám phản ánh mâu thuẫn và xung đột trong gia đình phụ quyền thời cổ (dì ghẻ >< con chồng) nhưng nổi bật, trên hết là mâu thuẫn giữa cái thiện và cái ác trong xã hội.
+ Xung đột thiện – ác được tác giả cổ tích giải quyết theo hướng thiện thắng ác. Nhân vật thiện trong cổ tích dù phải trải qua bao khó khăn, vất vả thậm chí phải chết đi sống lại nhưng cuối cùng phần thắng cũng sẽ luôn thuộc về họ và họ sẽ được hưởng hạnh phúc. Qua đây có thể thấy ước mơ công lý của nhân dân lao động xưa : người tốt sẽ được hạnh phúc còn kẻ ác sẽ bị trừng phạt. (“ở hiền gặp lành”, “ác giả ác báo”)
- Những hình thức biến hóa của Tấm và ý nghĩa của quá trình biến hóa
GV : Hãy nhắc lại những hình thức biến hóa của Tấm trong câu chuyện. Ở mỗi lần biến hóa, Tấm đã nói và làm gì ? Ý nghĩa của những lời nói và hành động ấy ?
HS :
+ Tấm hóa thành chim vàng anh : bắt Cám phải phơi áo của vua (chồng mình) thật cẩn thận: Phơi áo chồng tao, phơi lao phơi sào, chớ phơi bờ rào, rách áo chồng tao; hót lên rất vui tai cho vua nghe, rồi “rúc vào tay áo vua”.
+ Tấm lại hóa thành cây xoan đào : cành lá sà xuống làm bóng mát cho vua mỗi khi vua đến nằm hóng mát.
+ Tấm hiện thân qua tiếng kêu của con ác bằng gỗ trên khung cửi : nguyền rủa Cám :
Cót ca cót két,
Lấy tranh chồng chị,
Chị khoét mắt ra
+ Tấm ẩn mình trong quả thị (“mùi thơm ngát tỏa ra khắp nơi”) và từ quả thị bước ra, trở lại làm người (“trẻ đẹp hơn xưa”) giúp bà lão bán nước dọn dẹp nhà cửa, nấu cơm, gói bánh, têm trầu. Tấm đã gặp lại vua và trở về cung.
Từ những lời nói và hành động của Tấm, có thể thấy : tuy Tấm đã chết nhưng dưới những hình thức khác nhau cô vẫn luôn ở bên cạnh vua, chăm lo cho vua, đặc biệt là Tấm không để cho Cám (kẻ đã giết hại mình, lừa vua) được sống một cách thanh thản, yên bình bên vua. Bất chấp việc mẹ con Cám tìm mọi cách để tận diệt, Tấm vẫn tái sinh dưới các dạng thức sống khác nhau và lại trở về, lúc dạy bảo, lúc trêu ngươi, lúc đe dọa Cám. Lần biến hóa cuối tuy diễn ra ngoài cung vua nhưng lại là lần Tấm trở lại làm người chuẩn bị cho một bước ngoặt mới quan trọng : về làm vợ vua, trừng trị mẹ con Cám.
GV : Đằng sau quá trình biến hóa này của Tấm, ta hiểu được điều gì về cô Tấm hiền lành và dụng ý sâu xa của dân gian ?
HS : Cô Tấm hiền lành, nhẫn nhịn là thế, vậy mà có sức sống thật mãnh liệt, có sức trỗi dậy thật phi thường trước sự vùi dập, hãm hại của mẹ con Cám. Qua cô Tấm, dân gian muốn khẳng định sức sống mãnh liệt của con người, của cái thiện (không một lực lượng thù địch nào có thể tiêu diệt được); con người không chịu khuất phục, đầu hàng cái ác, cái xấu, sẽ chiến đấu đến cùng để bảo vệ công lý.
GV : Có ý kiến cho rằng : chính sức sống mãnh liệt của Tấm là nguyên nhân quan trọng nhất tạo nên chiến thắng cuối cùng. Nhưng lại có người nghĩ khác : chính sự phù trợ từ các lực lượng siêu tự nhiên (Bụt) mới là yếu tố quan trọng nhất tạo nên chiến thắng cuối cùng. Ý kiến của anh/chị?
HS : Thực ra chiến thắng trong truyện cổ tích là chiến thắng của niềm mơ ước chứ không phải là chiến thắng trong cuộc đời thực. Vì thế nhân vật chính luôn luôn nhận được sự phù trợ từ các lực lượng siêu tự nhiên. Nếu không có sự phù trợ của Bụt thì Tấm không có ngày được gặp vua. Tuy nhiên có một điểm đáng lưu ý: Bụt chỉ xuất hiện Tấm khi cô đang là một cô gái ngây thơ, trong trắng và yếu đuối. Giai đoạn biến hóa về sau của Tấm, ta không thấy Bụt xuất hiện nữa. Vai trò của Bụt chấm dứt khi Tấm thực sự bước vào cuộc đấu tranh giành lại sự sống. Tính tích cực, chủ động của nhân vật Tấm thể hiện ở điểm này và đó cũng chính là cơ sở để dân gian khẳng định: chính sức sống mãnh liệt của con người, của cái thiện mới là nguyên nhân quan trọng nhất tạo nên chiến thắng cuối cùng.
GV : Những hình ảnh biến hóa của Tấm có điểm nào giống nhau ? Theo em, đâu là vẻ đẹp của lần biến hóa cuối cùng ?
HS : Mỗi lần biến hóa là một lần cô Tấm hiện hữu với vẻ đẹp và sự tươi mới : chim vàng anh, cây xoan đào (một loài xoan quý, gỗ màu hồng), quả thị “mùi thơm ngát tỏa ra khắp nơi” và từ quả thị bước ra, Tấm trở lại làm người “trẻ đẹp hơn xưa”. (Cái khung cửi không phải do Tấm biến hóa thành mà là “Cám sai thợ chặt hai cây xoan đào lấy gỗ đóng khung cửi”, Tấm chỉ hiện ra qua tiếng “cót két” của khung cửi).
Cô Tấm biến thành quả thị và bước ra từ quả thị là một chi tiết mang tính thẩm mĩ cao. Đó là :
– vẻ đẹp bình dị của cô Tấm. Không cao sang quyền quý, nhưng cũng không lam lũ, nhếch nhác.
– vẻ đẹp tươi mới, tràn trề nhựa sống : quả thị “mùi thơm ngát tỏa ra khắp nơi”, Tấm “trẻ đẹp hơn xưa”. Tấm bước ra từ quả thị, trở lại làm người kết thúc một đoạn đời đau khổ đã qua để bắt đầu một cuộc sống mới mà ở đó kẻ ác, kẻ hãm hại mình sẽ phải trả giá;
– vẻ đẹp nhân văn : “ở hiền gặp lành”. Tấm trở lại làm người, làm vợ vua, người tốt cuối cùng cũng được hưởng cuộc sống hạnh phúc.
– vẻ đẹp đậm đà bản sắc dân tộc : miếng trầu cánh phượng mà Tấm têm.
– vẻ đẹp kỳ ảo với trí tưởng tượng bay bổng của dân gian : Tấm hóa thành quả thị “mùi thơm ngát tỏa ra khắp nơi”, “từ quả thị chui ra một cô gái thân hình nhỏ bé như ngón tay”.
GV : Tất nhiên những lần biến hóa ấy là không thể có trong cuộc đời thực, nó chỉ có trong thế giới của cổ tích. Từ đây em nhận ra một đặc trưng cơ bản nào của thể loại truyện cổ tích nhất là cổ tích thần kỳ ?
HS : Sự xuất hiện của yếu tố kỳ ảo.
- Hành động trả thù của Tấm và quan niệm, thái độ sống của nhân dân GV : Về hành động trả thù của Tấm, có bạn HS cho rằng : với hành động ấy, cô Tấm không hiền như chúng ta vẫn nghĩ “Quả thị thơm, cô Tấm rất hiền”. Đó là hành động giết người trả thù cũng độc ác không kém hành động giết hại Tấm của mẹ con Cám. Suy nghĩ của anh/chị thế nào ?
HS : (Thảo luận, tranh luận)
Tấm là nhân vật văn học do nhân dân lao động sáng tạo ra để thể hiện quan niệm, thái độ của mình về cuộc sống. Cái tư tưởng cốt lõi mà dân gian muốn gửi đến người nghe, đọc là : thiện luôn thắng ác, “ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác”. Với suy nghĩ như thế, dân gian không cho rằng hành động của Tấm là độc ác thậm chí là cần thiết đối với Cám tức là kẻ ác cần bị trừng trị đích đáng.
“Hiền” trong quan niệm của dân gian là “Đi với Bụt mặc áo cà sa. Đi với ma mặc áo giấy”. Hiền không đồng nghĩa với nhút nhát, sợ hãi, chịu khuất phục trước cái ác, cái xấu.
Hoạt động 4 : Tổng hợp, đánh giá chung
- Giá trị nội dung :
GV : Bản chất của mâu thuẫn, xung đột và ý nghĩa xã hội của mâu thuẫn trong truyện Tấm Cám ?
HS : Mâu thuẫn và xung đột trong truyện Tấm Cám phản ánh mâu thuẫn và xung đột trong gia đình phụ quyền thời cổ (dì ghẻ >< con chồng) đặc biệt là mâu thuẫn giữa cái thiện và cái ác .
Ý nghĩa xã hội của mâu thuẫn : chiến thắng của cái thiện trước cái ác, cái ác trước sau cũng sẽ phải trả giá đích đáng, “ác giả ác báo”, cái thiện sẽ được tôn vinh “ở hiền gặp lành”.
GV : Việc Tấm chết đi sống lại nhiều lần, cuối cùng cũng đã tìm lại được hạnh phúc mà không phải đợi đến kiếp sau như thuyết luân hồi của nhà Phật đã cho thấy quan niệm nào của nhân dân lao động xưa về hạnh phúc ?
HS : Hạnh phúc không tồn tại ở đâu đó xa xôi, trừu tượng mà có ngay ở cõi đời này. Người bình dân xưa không tìm hạnh phúc ở cõi nào khác mà tìm và giữ hạnh phúc thực sự ngay ở nơi trần thế.
GV : Cái kết thúc có hậu được xem là biểu hiện cao nhất của ước mơ. Theo em, xã hội mà nhân dân ước mơ qua truyện cổ tích này là một xã hội thế nào ?
HS : Xã hội công bằng, công lý được thực hiện. Tức là người lao động chăm chỉ, hiền lành, tốt bụng sẽ được hưởng hạnh phúc; kẻ tham lam, độc ác, giết người sẽ bị trừng trị thích đáng.
- Giá trị nghệ thuật
GV : Tại sao nói Tấm Cám rất tiêu biểu cho đặc điểm nghệ thuật của thể loại cổ tích nhất là cổ tích thần kỳ ?
HS :
+ Nhiều yếu tố thần kỳ trong câu chuyện : có nhân vật thần kỳ (Bụt), có vật thần kỳ (xương cá bống, gà biết nói, đàn chim sẻ biết nghe theo lời Bụt dặn nhặt thóc ra thóc, gạo ra gạo), bản thân nhân vật chính cũng có sự biến hóa thần kỳ.
+ Thể hiện một lối kết cấu quen thuộc đã thành mô tuýp trong thể loại truyện cổ tích : kiểu nhân vật mồ côi, hoặc nghèo khó, bất hạnh trải qua nhiều khó khăn, hoạn nạn, cuối cùng được hưởng hạnh phúc.
Hoạt động 5 : Luyện tập, củng cố, bộc lộ kết quả tiếp nhận
- Tìm trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam và thế giới 05 truyện cổ tích có mô tuýp giống Tấm Cám.
- Từ những kiến thức về truyện cổ tích Việt Nam, đặc biệt là qua việc đọc – hiểu cổ tích Tấm Cám, anh/chị hiểu thế nào về những câu thơ sau đây của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm :
Ta lớn lên bằng niềm tin rất thật
Biết bao nhiêu hạnh phúc có trên đời
Dẫu phải khi cay đắng dập vùi
Rằng cô Tấm cũng về làm hoàng hậu
Cây khế chua có đại bàng đến đậu
Chim ăn rồi trả ngon ngọt cho ta
Đất đai cỗi cằn thì người sẽ nở hoa
Hoa của đất, người trồng cây dựng của.
(Đất nước – Trích Trường ca “Mặt đường khát vọng”)
3*. (Dành cho HS giỏi) Có ý kiến cho rằng : nhân vật trong truyện cổ tích là hành động của nó. Anh/chị hiểu ý kiến trên thế nào ? Có thể chứng minh nhận định này qua truyện cổ tích Tấm Cám được không ? Từ đây, anh/chị biết thêm điều gì cơ bản, đặc trưng về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện cổ tích (so sánh với nhân vật của văn học viết).